İnternetten Hastalık Arama da Bir Hastalık (Siberkondri)

Üsküdar Üniversitesi İletişim Fakültesi tarafından İstanbul’da gerçekleştirilen araştırmada ilginç sonuçlar ortaya çıktı. Çalışmada siberkondri düzeyi ile sağlık okuryazarlık seviyesi arasındaki ilişki negatif bulundu. Sağlık okuryazarlığı seviyeleri karşılaştırıldığında, en yüksek seviye Baby Boomer yani en yaşlı kuşakta bulundu.

Üsküdar Üniversitesi İletişim Fakültesi Yeni Medya ve Gazetecilik bölümü Dr. Öğr. Üyesi Aylin Tutgun Ünal ve sağlık çalışanı Yücel Ekinci, “Yeni Medya Çağında Kuşakların Siberkondri Düzeyleri ile Sağlık Okuryazarlığı İlişkisi” ve “İstanbul İli Kuşakların Siberkondri ve Sağlık Okuryazarlığı Haritası” araştırmaları gerçekleştirildi.

Dr. Öğretim Üyesi Aylin Tutgun Ünal araştırmada çağımızın yeni hastalığı olarak tanımlanan siberkondri ‘internetten hastalık arama hastalığı’ konusunu ele aldıklarını söyledi. ”Araştırmada İstanbul’da yaşayan 18-75 yaş arası kuşakların demografik özellikleri yönünden siberkondri düzeyleri ile sağlık okuryazarlığı düzeylerinin hangi seviyede olduğunun tespit edilmesi ve aralarında anlamlı bir ilişki olup olmadığının araştırılması hedeflendi. Çalışma, ülkemizde sağlık okuryazarlığı ile siberkondri ilişkisine yönelik ilk çalışma olması yönüyle de önem arz etmektedir” ifadelerini kullanan Ünal, sağlık çalışanı olan Yücel Ekinci ile gerçekleştirilen araştırmanın sonuçlarını değerlendirdi. 

İnternet kullanımında artış gözlendiğini kaydeden Dr. Öğretim Üyesi Aylin Tutgun Ünal, şunları söyledi:

“Bu durum, iletişim ve iş yapma şekillerinin dönüştüğü yeni medya çağında sağlık alanında oluşan yeni bir problemi gündeme getirmiştir. Diğer yandan yaşları 18 ile 75 arasında değişen tüm kuşaklarda orta seviyede bu rahatsızlığın görülmesi de tehlikenin boyutunu gözler önüne sermektedir. Bu araştırma kapsamında %36.8 oranındaki bir kesimin hekim tavsiyesi dışında kendi isteğiyle ilaç kullandığını belirtmesi, %22 oranındaki bir kesimin ise tanısı koyulmamış bir hastalığının olduğunu düşünerek internette devamlı hastalık araması da sağlık alanında ayrı bir problemi gündeme getirmektedir. Her iki durumda da siberkondri düzeyinin yüksek seviyede seyretmesi bir an önce önlem alınması gerekliliğini ortaya koymuştur. Araştırmada ayrıca sağlık okuryazarlığı seviyesinin tüm kuşaklarda sınırda/sorunlu olarak bulunması, bu alanda çalışmaların “dijital sağlık okuryazarlığı” olarak güncellenerek başta Z kuşağına, ailelerine ve eğitimcilere olmak üzere tüm kuşaklara uygulanabilirliğinin sağlanması önem arz etmektedir. İnternette ulaştığı sağlık bilgisine daha çok güvenen bir Z kuşağı geliyor. Hastalık araştırma hastalığı ölçeği kullanarak yürüttüğümüz araştırma, hastalık belirtileri/şikayetleri olduğunda internete başvuran Z kuşağının, aile hekimi ya da uzman doktordan ziyade internetteki bilgiye daha fazla güvendiğini ortaya koydu. Bu durumun giderek yaygınlaştığını söyleyebiliriz. Sadece Z kuşağı değil 18-75 yaş arasındaki herkes orta seviyede risk altında bulunuyor. Diğer yandan aile hekimlerine başvuran hastalar ile orta seviye sosyo ekonomik statüye sahip hastalarda “yüksek seviyede” siberkondri görülmesi ile hastaneye başvuranlarda orta seviyede seyretmesi çalışmalara Aile Sağlığı Merkezlerinde başlanabileceğinin sinyalini vermiştir.”

ücel Ekinci ise “Araştırmanın sonucuna göre, herhangi bir sağlık sorununda ilk internete başvuranlarda endişenin gelişebileceği, bu bilgilere güvenip karar alma sonucunda da bu endişenin arttığını söyleyebiliriz. Bu durum, kişilerin siberkondri düzeyini yükseltebilmekte ve daha ileri durumlarda siberkondri hastalığına götürebilmektedir. Bu anlamda internet kullanımında bilinçli bir kullanıcı olmak önemli olduğundan e-sağlık okuryazarlığının geliştirilmesi gerekiyor. İnternetten sağlık bilgisi arayan ve bu bilgilerle kendi sağlık sorunlarını gidermeye çalışan kişilere; bu yola başvurmadan önce mutlaka sağlık profesyonellerinden destek almalarını ya da bir sağlık merkezine başvurmalarını önerebiliriz” dedi.

Araştırmada, siberkondri düzeyi ile sağlık okuryazarlık seviyesi arasındaki ilişki negatif bulundu yani sağlık okuryazarlığı seviyesi arttıkça siberkondri seviyesinin azaldığı görüldü.

Z kuşağının siberkondri seviyesi en yüksek çıktı

Kuşakların siberkondri düzeyleri karşılaştırıldığında, 2000 yılı ve sonrasında doğan Z kuşağının siberkondri seviyesi diğer kuşaklara göre anlamlı düzeyde yüksek bulundu. En düşük seviye ise Baby Boomer kuşağında bulunmuştur. Z kuşağında siberkondrik seviye “yüksek seviye” bulunurken diğer kuşaklarda “orta seviye” bulundu.

Siberkondri ciddiyet ölçeğinden elde edilen ortalama toplam puan 96,48 olarak hesaplandı. Ölçekten en az 33 en fazla 165 puan alındı. Bu doğrultuda alınan ortalama toplam puana göre, tüm katılımcıların (kuşakların) siberkondri düzeyi “orta düzeyde” bulundu.

Sağlık okuryazarlığı yaşlı kuşakta en üst seviyede

Kuşakların sağlık okuryazarlığı seviyeleri karşılaştırıldığında, en yüksek seviye Baby Boomer yani en yaşlı kuşakta bulundu. Baby Boomer kuşağı ile Y kuşağı arasında anlamlı fark ortaya çıktı. Y kuşağının sağlık okuryazarlığı seviyesi diğer kuşaklardan anlamlı derecede düşük bulundu. Z kuşağının sağlık okuryazarlığı seviyesinin Y’lerden sonra ikinci sırada en düşük olduğu belirlendi.

Araştırma sonuçlarına göre kuşakların sağlık okuryazarlığı ölçeğinden aldıkları puanlar şöyle oldu:

Baby Boomer: 29,06 (sorunlu/sınırlı)

X kuşağı: 27,31 (sorunlu/sınırlı)

Y kuşağı: 25,15 (sorunlu/sınırlı)

Z kuşağı: 26,77 (sorunlu/sınırlı)

X kuşağı erkeklerinin siberkondri seviyesi yüksek

Kuşaklarda cinsiyete göre siberkondrik durum incelendiğinde, cinsiyete göre farklılaşmadığı görüldü fakat X kuşağı yani 1965-1979 yılları arasında doğanlarda erkeklerin siberkondrik durumları kadınlardan anlamlı derecede yüksek bulundu. X kuşağında erkeklerin kadınlardan daha fazla siberkondrik olmasına paralel olarak sağlık okuryazarlığı seviyesi de anlamlı düzeyde daha düşük bulundu.

Kadınların sağlık okuryazarlık seviyesi, erkeklere göre daha yeterli

Kuşaklarda cinsiyete göre sağlık okuryazarlığı seviyesi karşılaştırıldığında, kadınların sağlık okuryazarlığı düzeyinin “Sorunlu/Sınırlı sağlık okuryazarlığı seviyesinde”; erkeklerin sağlık okuryazarlığı düzeyinin “Yetersiz sağlık okuryazarlığı seviyesinde” bulundu. Tüm kuşaklarda kadınların sağlık okuryazarlığı seviyesinin erkelerden daha yüksek olduğu ortaya çıktı. Y kuşağı yani yaşları 21-40 arasında olan grupta kadın ve erkeklerdeki sağlık okuryazarlık seviyesi oldukça yetersizlik sınırında olduğu belirlendi.

Orta sosyo-ekonomik statüde “yüksek” siberkondri ölçüldü

Kuşakların Sosyo-Ekonomik Statüsüne (SES) göre siberkondri düzeyleri karşılaştırıldığında, sosyo-ekonomik statüde “üst” (AB) sınıfı (%27,6) ve “alt” (DE) sınıfı (%6,7) temsil eden her iki grupta siberkondrik durum “orta düzeyde”, “orta” (C1 ve C2) sınıfı temsil eden grupta (%65,7) ise “yüksek düzeyde” bulundu. Siberkondrik durum ile eğitim ilişkili bulundu ve eğitim durumlarındaki farklılık grupların sosyo-ekonomik statüsüne göre düzeylerini etkilediği; orta (C2) sınıfta bulunan bireylerin büyük oranının ilkokul mezunu olduğu ve yüksek düzeyde siberkondrik olduğu görüldü.

Üst sosyo-ekonomik statüde sağlık okuryazarlığı sorunlu/sınırlı seviyede

Kuşakların Sosyo-Ekonomik Statüsüne (SES) göre sağlık okuryazarlığı düzeyleri karşılaştırıldığında, sosyo-ekonomik statüde “üst” (AB) sınıfı temsil eden grubun sağlık okuryazarlığı düzeyi “Sorunlu/Sınırlı sağlık okuryazarlığı seviyesinde”, “alt” (DE) sınıfı ve “orta” (C1 ve C2) sınıfı temsil eden her iki grubun ise “Yetersiz sağlık okuryazarlığı seviyesinde” bulundu. Sağlık okuryazarlığı düzeyi eğitimle ilişkili olduğundan bireyin eğitim düzeyi arttıkça sağlık okuryazarlığı seviyesinin de arttığı ve statünün değiştiği kaydedildi.

Eğitim yükseldikçe siberkondri azalıyor

Kuşakların eğitim durumu arttıkça siberkondri seviyesi azaldığı görüldü. Buna göre, eğitim durumu Yüksek Lisans+Doktora olanların siberkondri düzeyi diğer eğitim durumlarından anlamlı derecede düşük çıktı. Elde edilen ortalama toplam puanlara göre siberkondrik durum; Okuryazar+İlköğretim (419 kişi; %40,5) ve Lise (266 kişi; %25,7) olanlarda “yüksek düzeyde”; Yüksek Lisans+Doktora (62 kişi; %6) ve Önlisans+Lisans (288 kişi; %27,8) olanlarda “orta düzeyde” bulundu.

Eğitim arttıkça sağlık okuryazarlık seviyesi de artıyor

Kuşakların eğitim durumu arttıkça sağlık okuryazarlık seviyesi arttığı ortaya çıktı. maktadır. Eğitim durumu Yüksek Lisans+Doktora olanlarda “Yeterli sağlık okuryazarlığı seviyesinde”; eğitim durumu Önlisans+Lisans olanlarda “Sorunlu/Sınırlı sağlık okuryazarlığı seviyesinde” ve eğitim durumu Lise, Okuryazar+İlköğretim olanlarda ise “Yetersiz sağlık okuryazarlığı seviyesinde” olduğu belirlendi.

Kuşakların çalışma durumuna göre siberkondrik düzeyi farklılaştı. Ortalama toplam puanlara göre siberkondrik durum; çalışan (847 kişi; %81,8) ve çalışmayanlar (188 kişi; %18,2) için “orta düzeyde” bulundu.

İnternet kullanım süresi arttıkça siberkondri seviyesi azalıyor

Kuşakların günlük internete bağlanma süresine göre siberkondrik düzeyin farklılaştığı araştırmada 1 saatten az bağlananların siberkondri seviyesi en yüksek bulundu. Günlük internet kullanım süresi arttıkça siberkondri seviyesi azaldığı fakat genel olarak siberkondrik düzeyin orta seviyede seyrettiği tespit edildi.

Sosyal medya kullananlarda siberkondri yüksek

Sosyal medya kullananların siberkondrik düzeyi daha yüksek bulundu. Sosyal medya “kullananların” siberkondri düzeyi (X=96,99) “kullanmayanlardan” (X=83,25) yüksek olduğu tespit edildi. Katılımcıların %96,3’ü sosyal medya kullandığını belirtirken, sadece 38 kişinin (%3,7) kullanmadığı ortaya çıktı. Günde 7 saatten fazla sosyal medya kullananların (%8,2) yüksek seviyede siberkondrik olduğu bulunurken daha az kullananların orta seviyededir.

Facebook kullananlarda siberkondri seviyesi yüksek

Uygulama bazında değerlendirildiğinde, Facebook kullananların siberkondri düzeyi daha yüksek, sağlık okuryazarlık seviyeleri ise yetersiz bulundu. Katılımcılara en çok kullandıkları sosyal medya uygulaması sorulduğunda; %82,3’ünün Instagram, %9,1’inin Facebook, %4,4’ünün Twitter ve %4,2’sinin Youtube kullandığı belirlendi. Facebook kullanan grubun siberkondri seviyesi yüksek düzeyde bulunurken, diğer sosyal medya uygulamalarını kullananların orta düzeyde olduğu tespit edildi.

Diğer yandan en çok Facebook’u kullandığını belirten %4,4’lük kesimin sağlık okuryazarlığı seviyesi yetersiz düzeyde bulundu. Diğer sosyal medya kullanıcılarının ise sorunlu/sınırlı sağlık okuryazarlığı seviyesinde oldukları tespit edildi. Daha çok gençler tarafında tercih edilen Instagram uygulamasını kullanan %82,3 oranındaki kullanıcının sağlık okuryazarlığı seviyesi sınırda bulundu. Gençlerin sağlık okuryazarlık seviyesinin neredeyse yetersiz düzeyde olduğu ortaya çıktı.

Türkiye’de sağlık okuryazarlığı ölçeği ise, 15 yaş üzeri ve en az ilkokul mezunu olan kişilerde sağlık okuryazarlığını değerlendirmek amacıyla geliştirilmiş öz bildirim ölçeğidir. Ölçek, Avrupa Sağlık Okuryazarlığı Araştırma Konsorsiyumu (HLS-EU CONSORTIUM, 2012) tarafından geliştirilen kavramsal çerçeveye dayanmaktadır. Araştırmada siberkondri ciddiyet ölçeği ile Türkiye’de sağlık okuryazarlığı ölçeği ile 1196 kişiden oluşan tüm kuşaklardan veri toplandı.